Ngôi nhà Bắc Bộ trong tác phẩm Tằm của họa sĩ Lê Hữu Hiếu.

Tác phẩm kể chuyện hơn 4 nghìn năm

Tôi trò chuyện cùng họa sĩ Lê Hữu Hiếu trước khi anh lên đường đưa tác phẩm của mình vượt đại dương sang trời Âu dự triển lãm Biennale Venezia lần thứ 60.

Lê Hữu Hiếu vừa chăm sóc kén tằm vàng óng “ngự” trên tác phẩm vừa chia sẻ tác phẩm anh mang đến triển lãm Biennale Venezia lần này có tên là “Tằm”.

Qua tác phẩm này, anh muốn kể chuyện về bề dày lịch sử, văn hóa hơn 4 nghìn năm của dân tộc.

“Tằm ở đây hiểu theo đúng nghĩa đen của nó, bởi tổng thể toàn bộ tác phẩm được phủ một lớp tơ tằm sống. Tằm được anh nuôi, thả ngay trên bề mặt của toàn bộ tác phẩm, sau đó tằm tự dệt tạo nên những hiệu ứng thị giác cực kỳ độc đáo, bất ngờ’’, Lê Hữu Hiếu chia sẻ.

Trong bộ tác phẩm lần này, Lê Hữu Hiếu sử dụng giống tằm cổ của đồng bằng Bắc bộ, dệt lên toàn bộ tác phẩm một màu vàng óng, lung linh, huyền ảo. Ngoài tằm, tác phẩm sắp đặt bao gồm rất nhiều khối lớn riêng biệt. Trung tâm của tác phẩm là căn nhà gỗ mít cổ của Bắc bộ, 12 bức tượng lấy nguyên mẫu từ lăng vua Khải Định, 5 lồng gỗ tượng trưng cho ngũ hành “kim - mộc - thủy - hỏa - thổ”.

Sợi tơ tằm là sự kết nối giữa các khối tác phẩm với nhau. Còn về ý nghĩa nghệ thuật sâu xa, những sợi tơ tằm như những sợi chỉ xuyên suốt, kết nối, khâu vá, xâu chuỗi lại những giá trị giữa quá khứ với hiện tại, giữa hiện đại với truyền thống.

“Khi nhận được lời mời dự triển lãm Biennale Venezia lần thứ 60, tôi vô cùng sung sướng, vinh dự, tự hào vì mục tiêu của mình đã đạt được. Đặc biệt, đích thân ngài Thứ trưởng Bộ Văn hóa Italy Vittorio Sgarbi viết thư đánh giá. Việc này cũng là việc chưa từng có tiền lệ vì ông chưa từng trực tiếp gửi thư đánh giá cho bất kì nghệ sĩ người nước ngoài nào khác”.

Lê Hữu Hiếu

Câu chuyện siêu làng

Họa sĩ Lê Hữu Hiếu cho hay, tằm bao phủ tác phẩm như một sự liên tưởng đến một thời kỳ vàng son của đất nước ngày nay, khi người dân được sống trong hòa bình, hạnh phúc.

Mặt khác, trong quá trình dựng nước và giữ nước, tằm có một vị trí rất quan trọng đối với đất nước Việt Nam chúng ta, được thế giới nhìn nhận như một quốc gia có lịch sử nghề tơ lụa lâu đời, với nhiều vùng trồng dâu nuôi tằm và dệt lụa nổi tiếng.

Điều đặc biệt trong tác phẩm Tằm là tác giả thể hiện một cách đậm đặc văn hóa làng với những nét rất riêng. Theo Lê Hữu Hiếu, gốc của nhà nước ta là nhà nước “siêu làng” (gồm nhiều làng gộp lại - PV) và ngày nay đất nước mình về văn hóa vẫn là một đất nước siêu làng.

Kén tằm cũng như làng, hàng nghìn kén tằm bao bọc con nhộng, khi có biến cố nó bọc lại, nhưng khi bình yên sẽ nở bung ra thành con bướm bay đi tiếp tục cuộc hành trình mới để phát triển.

Lê Hữu Hiếu cho hay đất nước ta có 54 dân tộc, mỗi dân tộc có những ngôi nhà mang đặc trưng riêng. Nhưng ngôi nhà Bắc bộ là đại diện cho tất cả những nét văn hóa làng, nên nó chính là trung tâm của tác phẩm.

“Tôi đã mất nhiều thời gian để tìm được một ngôi nhà cổ Bắc bộ hơn 100 năm tuổi, được làm bằng gỗ mít. Ngôi nhà cổ chính là sự liên tưởng gần gũi nhất đến nguồn gốc khởi thủy của cha ông khi bắt đầu xây dựng đất nước”, Lê Hữu Hiếu nói.

Vì là trung tâm của tác phẩm, bên trong ngôi nhà được treo một kén tằm lớn, nó sẽ bồng bềnh như đám mây, tượng trưng cho trời. Ở giữa là khối hộp hình vuông tượng trưng cho đất, hoặc liên tưởng đến sự tích Bánh chưng - bánh dầy trong văn hóa Việt Nam. Bên cạnh đó, trong ngôi nhà được treo chiếc áo của Nam Phương Hoàng hậu, nó đại diện văn hóa thờ mẫu trong tín ngưỡng của người Việt. Đó là một lựa chọn đích đáng vì Thờ Mẫu là tín ngưỡng lâu đời nhất của người Việt mà đến nay vẫn đang được bảo tồn, phát triển.

Để áo vỏ cây, áo tơi lên tiếng

Xuyên suốt tác phẩm, họa sĩ Lê Hữu Hiếu sử dụng toàn bộ bằng gỗ mít - một loại gỗ đặc trưng được ông cha ta sử dụng trong chiều dài lịch sử dân tộc. Gỗ mít sau khi xẻ ra thành thanh được bọc bằng vỏ trấu, rơm và đất sét, sau đó được thui qua lửa.

Quá trình này cha ông gọi là hom đất. Gỗ sau khi được hom đất sẽ có màu sẫm, chống được mối mọt, cong vênh…

Toàn bộ 12 bức tượng cũng làm bằng gỗ mít, được mặc bằng áo vỏ cây của đồng bào Cơ Tu, áo tơi của nông dân miền Trung, rồi phủ một lớp nhựa cánh kiến đỏ, bột khoáng được lấy từ Tây Nguyên, nhằm lưu giữ những tinh hoa mà cha ông đã để lại. Phần vỏ mít, dăm gỗ được giã nhỏ, kết hợp với một số loại cây, được đun sôi và nhuộm màu cho một số phần của tác phẩm.

Một phần tác phẩm Tằm

“Tôi sử dụng ngôn ngữ chung, nhất quán về tạo hình bằng việc sử dụng các thanh gỗ mít đan chéo kết hợp phần mô phỏng được đúc bằng nhựa. Điểm chung của các bức tượng là đều có vệt đỏ ở khuôn mặt. Điều này được lấy ý tưởng trong nghi lễ hô thần nhập tượng. Trong nghi lễ này, người xưa thường dùng tờ giấy màu đỏ dán lên mặt của tượng trước khi làm lễ. Riêng bức tượng lớn nhất, mô tả theo đúng bức tượng vị quan võ ở Ứng Lăng (lăng vua Khải Định - PV), tôi sử dụng màu đỏ như muốn nhấn mạnh hơn về sự tự hào Việt Nam máu đỏ da vàng. Đặc biệt, xuyên suốt tác phẩm là màu nâu, để nói về sự thông minh, sâu lắng, cương trực như cốt cách của người Việt Nam”, Lê Hữu Hiếu cho biết thêm.

“Lê Hữu Hiếu là một nghệ sĩ có phong cách vẽ tranh đặc biệt, khả năng sáng tạo để hòa phối giữa truyền thống và hiện đại, giữa tượng hình và trừu tượng. Sức biểu đạt mạnh mẽ và sự độc đáo trong các tác phẩm của anh như thể đã đưa lịch sử Việt Nam thành dạng thức khái niệm thông qua một cuộc đối thoại mở với hiện tại, với sự góp mặt của những huyền thoại, những nhân vật tiêu biểu nhất”.

Thứ trưởng Bộ Văn hóa Italy Vittorio Sgarbi

nhận xét về Lê Hữu Hiếu

Cơ hội cạnh tranh “Sư tử Vàng”

Để đến với triển lãm Biennale Venezia lần thứ 60, họa sĩ Lê Hữu Hiếu đã phải có một quá trình chuẩn bị hàng chục năm, nhất là việc tham gia, tổ chức các triển lãm tại Italia. Năm 2017, anh tham gia Florence Biennale lần thứ XI tại Fortezza da Basso - Florence, Italy.

Tháng 10/2021, anh tổ chức triển lãm riêng mang tên “Năng lượng tâm hồn” tại Venice, Italy. Với không gian triển lãm gần 1.000 m2, triển lãm Năng lượng tâm hồn đã gây kinh ngạc cho các cơ quan truyền thông, các giám tuyển và khán giả tại Italy cũng như Châu Âu.

Đây không những là triển lãm chính thức đầu tiên của một nghệ sĩ Việt Nam tại Italy mà còn là triển lãm cá nhân đầu tiên của một nghệ sĩ châu Á tại Arsenale Nord, Venice, nơi được coi là thánh đường của nghệ thuật thế giới.

Lê Hữu Hiếu cùng giám tuyển - Tiến sĩ Chiara Canali tại triển lãm Năng lượng tâm hồn tại Arsenale Nord, Venice, Italy.

Nói về sự cố gắng vươn lên để đạt được thành tích đáng kinh ngạc trong nghệ thuật, họa sỹ đến từ vùng quê Hà Tĩnh chia sẻ: “Tổ quốc luôn trong trái tim tôi! Cống hiến cho đất nước là đích đến của những sáng tạo nghệ thuật. Bố mẹ tôi đã cầm súng để bảo vệ Tổ quốc và để lại ở chiến trường một phần cơ thể, nên tôi khao khát làm được cái gì đó đóng góp cho Tổ quốc. Với việc trời phú cho mình năng khiếu hội họa, tôi muốn đưa nghệ thuật, văn hóa Việt Nam ra thế giới”.

Bằng sự cố gắng không biết mệt mỏi trong nhiều năm, cuối cùng Lê Hữu Hiếu đã đạt được ước vọng, đặt được nền móng đưa tác phẩm của mình ra nước ngoài triển lãm. Hiện tại, Hiếu được tiến sĩ Chiara Canali nhận lời làm giám tuyển. Đây là một khởi đầu rất thuận lợi để anh đưa nghệ thuật ra với công chúng thế giới.

“Lần đầu gặp tiến sĩ Chiara Canali, cô ấy nói “Năng lượng tâm hồn” khi gửi qua email chưa tạo được ấn tượng, nhưng khi trưng bày đã thuyết phục cô vì chất lượng tác phẩm và cô ấy đánh giá tác phẩm có tiềm năng đi xa trong tương lai. Đặc biệt, khi trình bày về tác phẩm Tằm đang thực hiện, cô ấy đã nói ngắn gọn: Với tác phẩm này, chúng ta phải nghĩ đến việc cạnh tranh “Sư tử Vàng” danh giá của Venice Biennale!”, Lê Hữu Hiếu cho hay. Sư tử Vàng là giải thưởng được trao cho tác phẩm xuất sắc nhất tại cuộc triển lãm này.

Họa sỹ Lê Hữu Hiếu kể thêm về câu chuyện gặp phóng viên kì cựu hơn 30 năm làm việc cho New York Times - Robertbaldride tại triển lãm. Robertbaldride đã từng đến Việt Nam vào những năm 2000, khi tháp tùng Tổng thống Bill Clinton thăm Việt Nam. Chuyến đi ngắn, nhưng để lại ấn tượng sâu sắc về đất nước, con người Việt Nam trong ông. Ông cũng nói về việc tại sao ông có mặt ở triển lãm, mặc dù lúc đó việc di chuyển từ Mỹ sang Italy rất khó khăn do COVID-19. Và, việc ông quyết tâm sang Ý vì ngoài công việc cá nhân thì việc có một họa sĩ Việt Nam xuất hiện tại Arsenale Nord, Venice khiến ông thấy tò mò.

“Lúc ông ấy đến triển lãm cũng là ngày cuối, nên không còn cơ hội để viết về tôi. Tuy nhiên, Robertbaldride đã nói với tôi rất nhiều điều. Trước khi rời đi, ông ấy để lại danh thiếp, rồi nói, nếu Việt Nam tham dự Venice Biennale, ông ấy sẽ là người tiên phong quảng bá Việt Nam lên các tạp chí danh giá nhất thế giới”, Lê Hữu Hiếu nói.

Họa sĩ Lê Hữu Hiếu bên tác phẩm Tằm

“Tôi lấy dẫn chứng về đánh giá của hai người bạn nhưng cũng là hai người có chuyên môn cao, nổi tiếng trong lĩnh vực văn hóa trên thế giới. Để thấy rằng, quả thật Văn hóa Việt Nam chúng ta đang là một kho tàng vô giá, còn rất mới mẻ với bạn bè quốc tế. Nếu các nghệ sĩ làm việc nghiêm túc, có sự đầu tư nghiên cứu chuyên nghiệp, thì việc văn hóa Việt Nam chúng ta ngày càng được ghi nhận trên thế giới là điều hiển nhiên”, Lê Hữu Hiếu giải bày.

Lê Hữu Hiếu chia sẻ thêm, từ năm 2017 khi sang Italy tham dự triển lãm, anh đã tham quan, tìm hiểu về tất cả mọi thứ liên quan đến triển lãm Biennale Venezia. Việc tổ chức triển lãm cá nhân ở Arsenale Nord, Venice chính là cách tiếp cận nhanh nhất với triển lãm danh giá này. Tuy nhiên, để được Bộ Văn hóa Italy mời triển lãm Biennale Venezia là một quá trình cực kỳ gian nan.

“Trong cái rủi, có cái may, khi tôi chuẩn bị tổ chức triển lãm “Năng lượng tâm hồn” cũng là lúc COVID-19 bùng phát ở châu Âu. Nhưng đây gần như là triển lãm lớn duy nhất trên thế giới vào thời điểm đó, nên thu hút được rất nhiều những nhà chuyên môn lớn trên thế giới, trong đó có cả ngài Chủ tịch Venice Biennale. Quả thật tôi đã lọt vào “mắt xanh” của ông ấy và tôi đã nhận được lời mời dự triển lãm Biennale Venezia”, Lê Hữu Hiếu cho biết.