Hàng loạt hệ lụy từ thị trường chợ đen
Hiện nhiều quốc gia đang áp dụng lệnh cấm thuốc lá mới như Singapore, Thái Lan, Campuchia, hoặc cho phép thuốc lá điện tử (TLĐT) lưu hành dưới dạng kê đơn như Úc… đang loay hoay trong việc phòng chống buôn lậu.
Thống kê từ các cơ quan phòng chống buôn lậu trong khu vực cho thấy Campuchia được coi là tâm điểm của thị trường thuốc lá lậu, với khoảng 18,5% sản phẩm tại đây là hàng lậu, gây thất thu thuế khoảng 10 triệu USD mỗi năm.
Thuốc lá lậu ngoài nguồn hàng sản xuất từ thị trường chợ đen như Jet, Hero, còn có hàng nhái, hàng giả thương hiệu được luồn lách ra thị trường. Cụ thể trong năm 2023, Đội 4 thuộc Cục Điều tra chống buôn lậu, phối hợp với Chi cục Hải quan cửa khẩu cảng Sài Gòn khu vực 1, đã tiến hành kiểm tra một container (số OOLU8155201) theo tờ khai vận chuyển số 500389166620, lập ngày 18/3/2023. Qua kiểm tra, lực lượng chức năng phát hiện 1.173 thùng thuốc lá, tương đương 11.730.000 điếu các nhãn hiệu MARLBORO (đỏ), MARLBORO Gold, ESSE và SEVEN, nghi ngờ là hàng giả, xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ.
Chưa bàn đến vấn đề ảnh hưởng đến doanh nghiệp, nguồn thu ngân sách nhà nước, thị trường chợ đen còn đem đến hệ lụy ảnh hưởng sâu sắc đến người dùng.
Một báo cáo năm 2015 của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ mang tên "Buôn lậu thuốc lá toàn cầu: Mối đe dọa an ninh quốc gia" chỉ rõ rằng việc buôn lậu thuốc lá không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe mà còn có thể đưa đến tay người tiêu dùng những sản phẩm không tuân thủ các quy định y tế của quốc gia sở tại, thậm chí chứa các thành phần không phù hợp cho con người.
Một nghiên cứu chuyên sâu trên tạp chí Nicotine and Tobacco Research Journal cho thấy những người hiện tại hoặc đã từng sử dụng thuốc lá lậu có sức khỏe thể chất và tinh thần kém hơn đáng kể so với những người hút thuốc lá từ nguồn hợp pháp.
Các nghiên cứu từ Trung tâm Quốc gia về Sức khỏe Môi trường (NCEH) thuộc Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC) đã phát hiện ra rằng nồng độ thallium và chì cadmium, những chất gây gây ung thư, trong chính khói thuốc của thuốc lá giả "cao hơn nhiều so với các nhãn hiệu chính hãng, trong một số trường hợp cao hơn cả một bậc độ lớn.
Bên cạnh đó, việc tiêu thụ thuốc lá lậu không chỉ nằm ở nhóm người hút thuốc lá muốn tìm sản phẩm giá rẻ hơn, mà còn có cả giới trẻ.
Một nghiên cứu trên Tạp chí Hiệp hội Y khoa Canada (CMAJ) ước tính rằng "thuốc lá lậu chiếm khoảng 17,5% tổng số thuốc lá mà thanh thiếu niên hút hàng ngày ở Canada nói chung, và hơn 25% ở các tỉnh Ontario và Quebec."
Trong một nghiên cứu năm 2010 trên tạp chí Tobacco Control, Callaghan đã nâng mức ước tính thị phần thuốc lá lậu trong giới trẻ lên 43%.
Trong khu vực Asean, chuỗi cung ứng thuốc lá điếu lậu bắt đầu từ Indonesia sang Campuchia, sau đó được vận chuyển bất hợp pháp đến Việt Nam, Malaysia, Philippines, Thái Lan và Ấn Độ. Theo thống kê, Indonesia đã xuất khẩu lượng thuốc lá “trắng” trái phép trong đó 44% được đưa vào Campuchia. Từ Campuchia thâm nhập vào Việt Nam qua các cửa khẩu biên giới, với tỷ lệ lên đến 90%.
 |
| Bất chấp lệnh cấm, TLĐT lậu vẫn được bày bán công khai tại Bangkok, Thái Lan. (Ảnh: Báo Nhân Dân) |
Xây dựng cơ chế hợp tác liên khu vực để phá vỡ mạng lưới buôn lậu
Tại hội thảo về phòng chống buôn lậu trong ASEAN vào tháng 2/2025, bà Liyana Othman – Giám đốc Vận động chiến dịch cấp cao, Hội đồng Kinh doanh EU-ASEAN – đã đề xuất các quốc gia cần tăng cường đàm phán và hợp tác xuyên biên giới. Bà cũng khuyến nghị về vấn đề thực thi đó là nâng cao tính răn đe khi xử lý tội phạm với các khung hình phạt mức hình sự được thống nhất giữa các quốc gia.
 |
| Bà Liyana Othman - Giám đốc vận động chiến dịch cấp cao, Hội đồng Kinh doanh EU-ASEAN |
Theo đó, việc tham khảo hướng xử lý từ các quốc gia hình mẫu cũng là cách để giúp kiểm soát tình trạng buôn lậu, giảm tỷ lệ sử dụng các sản phẩm thuốc lá ở giới trẻ. Điển hình nhất là việc ngăn chặn dịch EVALI (tình trạng tổn thương phổi do sử dụng thuốc lá điện tử từ tinh dầu thị trường chợ đen) tại Mỹ.
Vào năm 2019, CDC Hoa Kỳ, Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA), các sở y tế địa phương và tiểu bang, cùng nhiều tổ chức khác đã tiến hành điều tra một đợt bùng phát EVALI trên toàn quốc. Sự nghi ngờ ban đầu đổ dồn vào các sản phẩm vaping hợp pháp, nhưng các cuộc điều tra sâu hơn cho thấy phần lớn bệnh nhân EVALI được báo cáo là đã sử dụng các sản phẩm chứa chất THC bất hợp pháp. Một báo cáo chính sách của Ban Tăng cường Sức khỏe thuộc Quận Jackson lưu ý rằng "bằng chứng cho thấy thanh niên đã sử dụng các hệ thống bình chứa mở để vaping THC, mà CDC xác định là một trong những nguyên nhân chính gây ra đợt bùng phát tổn thương phổi." CDC đã khuyến cáo mọi người không nên tự ý sửa đổi hoặc thêm bất kỳ chất nào vào TLĐT hoặc các sản phẩm vaping khác mà nhà sản xuất không có ý định sử dụng.
Kết quả là, sau khi tăng mạnh vào tháng 8 năm 2019 và đạt đỉnh vào tháng 9, số lượt khám cấp cứu liên quan đến các sản phẩm vaping cuối cùng đã giảm xuống và không còn ghi nhận trường hợp tương tự xảy ra tại Mỹ cũng như trên toàn cầu.
Theo dự báo, tỷ lệ tăng trưởng kép hàng năm (CAGR) của thuốc lá mới đạt 12,5% từ 2025 đến 2034. Từ dữ liệu này có thể thấy xu hướng ngày càng gia tăng các sản phẩm trên toàn cầu, do vậy nếu không có các sản phẩm hợp pháp, người dùng sẽ tìm đến thị trường chợ đen như một lẽ tất yếu. Ứng phó với nguy cơ này, Tổng thống Mỹ Donald Trump, mới đây nhất đã yêu cầu FDA tinh giản quy trình PTMA (quy trình thẩm định cho các doanh nghiệp nộp đơn xin tiếp thị các sản phẩm thuốc lá và thuốc lá mới) để sớm có sản phẩm hợp pháp, qua kiểm định cung cấp cho người dùng. Vấn đề hệ lụy sản phẩm hoặc sai đối tượng sử dụng sẽ thuộc về trách nhiệm “hậu kiểm” của FDA và từ đó tiếp tục sàng lọc những doanh nghiệp không tuân thủ quy định....
