Thách thức của thị trường nhạc Việt khi bùng nổ sự sáng tạo từ AI

AI chỉ là công cụ hỗ trợ

Chỉ cần gõ từ khóa về nhạc AI, từ các mạng xã hội lẫn YouTube trả về hàng loạt kết quả. Thậm chí, nhiều ca khúc được sáng tạo và hát bởi AI nhận về hàng chục triệu lượt xem. Đây là con số lượt xem đáng mơ ước ngay cả đối với các ca sĩ thật sự. Ngoài ra, nhạc do AI sáng tạo còn mang đến sự đa dạng về thể loại, ca từ cũng dễ nghe, hướng đến nhiều đối tượng khán giả.

Không còn là sự tò mò khi sử dụng AI để sáng tạo trong âm nhạc, giờ đây, cách thức để ra mắt một sản phẩm âm nhạc hoàn chỉnh bởi AI chỉ tốn thời gian ngắn, chi phí đầu tư thấp. Nó đang trở thành xu hướng lựa chọn mới của người nghe nhạc. Theo báo cáo khảo sát từ IMS business report 2025, năm 2024 cũng là một năm đột phá đối với trí tuệ nhân tạo trong âm nhạc, với 60 triệu người dùng sử dụng các ứng dụng sáng tạo âm nhạc và 10% người tiêu dùng cho biết đã sử dụng trí tuệ nhân tạo để sáng tạo nhạc hoặc lời bài hát.

Mark Muligan của MIDiA research - tác giả của báo cáo này cho biết: “Trí tuệ nhân tạo sẽ len lỏi vào mọi khía cạnh của ngành công nghiệp âm nhạc, bao gồm cả việc tự động hóa công tác tìm kiếm và phát triển tài năng âm nhạc trên quy mô lớn”. Theo ca sĩ – nhạc sĩ A.C Xuân Tài: “Việc tận dụng AI giúp ích cho công việc của chúng ta nhanh hơn và tiện hơn, là điều hiển nhiên trong mọi ngành nghề, không chỉ là sáng tác âm nhạc. Ai không bắt kịp sẽ bị đào thải hoặc sẽ bước chậm, vất vả hơn những người khác biết tận dụng AI”.

Nói về việc một bản nhạc do AI tạo ra có thể đạt đến mức tính sáng tạo nghệ thuật như sản phẩm của con người, nhạc sĩ Dật Hanh cho rằng, AI có thể nói là một "học giả uyên bác", vì vốn kiến thức mà nó tích lũy mỗi ngày là một kho dữ liệu khổng lồ và đầy những tinh hoa của âm nhạc thế giới. Những bản nhạc do AI tạo ra, có thể là một sự chắt lọc, tổng hợp cũng như kết hợp của nhiều cái hay. Xét về tính sáng tạo nghệ thuật thì còn khá là "hên xui", tùy thuộc vào prompt của người điều khiển.

Nhà sản xuất âm nhạc Drum7 cho rằng: "Với cá nhân tôi, AI hiện tại vẫn chỉ đóng vai trò là công cụ hỗ trợ, chưa thể thay thế cảm xúc, trải nghiệm cá nhân và “chất liệu sống” của người sáng tác. Xu hướng ứng dụng AI chắc chắn sẽ tiếp tục phát triển mạnh và vai trò của người làm nhạc cũng sẽ thay đổi, từ việc tự đảm nhận toàn bộ quá trình sáng tạo sang vai trò định hướng, chọn lọc và tinh chỉnh để đưa ra sản phẩm cuối cùng".

Tính nghệ thuật là một dấu chấm hỏi

Nhạc sĩ Dật Hanh cho biết: “Theo kinh nghiệm của tôi, nếu để AI “tự tung tự tác” thì tác phẩm vẫn chưa đạt đến mức chỉn chu, chưa nói đến tính nghệ thuật. Nhưng nói đi cũng phải nói lại, lượng kiến thức mà mỗi loại AI đang có được, đã vượt rất xa tầm kiến thức của một cá nhân bình thường. Cho nên, nếu dùng AI để tạo ra những mẫu sản phẩm mà người nghệ sĩ chưa biết, như một dạng gợi ý, rồi sau đó, chính người nghệ sĩ phải tiếp tục làm việc để hoàn thiện tác phẩm. Lúc đó, tính sáng tạo nghệ thuật mới có thể được xem là đúng đắn”.

Trước câu hỏi về sự xuất hiện của âm nhạc do AI sáng tạo liệu có làm thay đổi vai trò của nhạc sĩ và nhà sản xuất âm nhạc trong ngành, A.C Xuân Tài nêu quan điểm, AI ở thời điểm hiện tại chỉ có thể thay thế những người có trình độ trung bình trở xuống, những người tạo ra các sản phẩm đại trà, độ khó không cao và chất lượng vừa đủ. Bản thân AI được “huấn luyện” bởi vô số các bản nhạc đại chúng để học hỏi, nên nó sẽ dễ dàng đánh bại những người làm ra các sản phẩm không có tính đột phá bằng số lượng và tốc độ.

A.C Xuân Tài nói thêm: “Còn ở những nhạc sĩ, nhà sản xuất có trình độ cao, họ không bị ảnh hưởng gì, thậm chí còn như “hổ mọc thêm cánh”. Khi những công đoạn không yêu cầu quá nhiều kỹ năng nhưng tốn thời gian lại được AI xử lý giúp, để có thời gian thực hiện những công việc khó hơn và đòi hỏi sự tư duy, sáng tạo, cảm xúc mà chỉ con người mới có. Về ca từ, sẽ chẳng có AI nào viết nổi những câu như "đêm qua mơ dáng ai đang ôm đàn dìu muôn tiếng tơ" của bài Dư âm từ nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý, hay có những chiêm nghiệm để viết ra "làn gió thơm hương đêm về quanh khu nhà tôi mới cất xong chiều qua" trong bài Những ánh sao đêm của nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu. Về giai điệu, AI thường sử dụng các vòng hòa thanh phổ thông, chẳng có AI nào có những cú chuyển giai điệu lên cao trào rồi thoái trào mượt mà, đẹp đẽ mà độc nhất như Hà Nội niềm tin và hy vọng của Phan Nhân".

Trong khi đó, nhạc sĩ Dật Hanh cũng chỉ ra thêm vấn đề sử dụng AI trong sáng tác âm nhạc, người sử dụng cần có kiến thức để nhận ra, liệu một bản nhạc AI có đang "đạo" sản phẩm của ai đó hay không. Anh bày tỏ: “Sao chép từ kho tinh hoa dữ liệu của nhân loại, cho nên sẽ có lúc AI tạo ra một sản phẩm nghe quen quen. Đó là điều không thể tránh khỏi. Tuy nhiên, những nhà phát triển công nghệ cũng đã tỏ ra rất có trách nhiệm trong chuyện này. Ví dụ như AI mang tên Suno, khi viết prompt, sẽ không chấp nhận prompt có nhắc tên một nghệ sĩ cụ thể, hoặc một bài hát cụ thể”.

Cái AI có thể trợ giúp đắc lực nhất là những công việc lặp đi lặp lại, tốn nhiều thời gian, với số lượng lớn. Các nghệ sĩ chỉ cần học cách tối ưu AI để thay mình làm những việc ít sáng tạo đó và học cách phát huy những kỹ năng hiếm của bản thân. A.C Xuân Tài cho biết: “Trước đây, để có một demo ca khúc, tôi cần thu âm và tự đánh guitar đơn giản hoặc thuê người hòa âm phối khí. Tốn thời gian lẫn tiền bạc, mà chất lượng chỉ ở mức đơn giản nhất có thể. Nhưng hiện tại, chỉ với một cú click chuột, tôi có thể có rất nhiều bản phối mô tả gần sát với ý tưởng của tôi khi sáng tác ca khúc và làm đi làm lại cho đến khi đúng ý mình nhất, cũng chỉ với vài cú click. Giúp cho ca sĩ và nhạc sĩ phối khí hình dung được cách hát, tổng quan màu sắc ca khúc khi hoàn tất. Công việc sau đó sẽ tiện hơn rất nhiều”.

Sự xuất hiện của AI trong ngành công nghiệp âm nhạc sẽ tác động rất lớn đến những nhân sự trong lĩnh vực này. Điều này cũng khiến sự cạnh tranh trở nên khốc liệt hơn vì rào cản kỹ thuật gần như bị xóa bỏ. Nhà sản xuất Drum7 chỉ ra: "Các producer độc lập sẽ buộc phải học cách làm việc song song với AI để không bị tụt lại trong "cuộc đua sáng tạo". Theo tôi, các hãng thu âm lại có phần hưởng lợi. Họ có nguồn lực để đầu tư công nghệ, mua bản quyền AI, xây dựng bộ công cụ riêng và tối ưu hóa quy trình sản xuất. Cuối cùng, vì họ là doanh nghiệp, mục tiêu lợi nhuận vẫn là ưu tiên hàng đầu. Và AI chắc chắn sẽ giúp họ tăng hiệu suất lẫn tính thương mại cho sản phẩm".

Xác định tác quyền như thế nào với nhạc do AI tạo ra?

Về đạo đức nghề nghiệp, ranh giới nào cần được thiết lập để AI không “đánh cắp” chất xám của người sáng tạo, thậm chí là thay thế vai trò của nhạc sĩ? Trả lời cho vấn đề này, nhạc sĩ Dật Hanh cho biết: “Chỉ cần các sản phẩm AI được khai báo rõ ràng trong phần "disclaimer" hoặc có một công nghệ nào đó “detect” được đâu là sản phẩm của AI tạo ra 100%, mà không có sự đóng góp của con người. Đó chính là chuẩn mực đạo đức lớn nhất mà chúng ta cần hướng tới. Còn việc “đánh cắp chất xám” có lẽ chưa phải là điều đáng lo ngại. Vì việc đó có thể kiểm soát được, đã và đang được kiểm soát ngày càng triệt để”.

Drum7 nhận định, khi âm nhạc AI ngày càng phổ biến, giá trị của những tác phẩm do con người sáng tác lại càng nổi bật hơn. Khi bất kỳ ai cũng có thể tạo ra hàng trăm bài hát chỉ trong vài phút, những ca khúc chứa đựng cảm xúc thật, câu chuyện thật và dấu ấn cá nhân sẽ trở nên hiếm và đáng trân trọng hơn.

Nhà sản xuất này bày tỏ: "Thị trường có thể phân tầng rõ rệt. Nhạc AI đáp ứng nhu cầu nhanh, thị trường thấp, đại chúng, “mì ăn liền”. Nhạc sáng tác sẽ được đánh giá cao bởi chiều sâu cảm xúc, tinh thần "thủ công" và bản sắc cá nhân. Đây là những thứ AI khó có thể mô phỏng một cách trọn vẹn. Dĩ nhiên, với một người sản xuất âm nhạc đại chúng, tôi cho rằng, không có một “thước đo chuẩn” nào cả. Xu hướng âm nhạc vẫn luôn thay đổi theo từng giai đoạn và khán giả mới là người quyết định giá trị cuối cùng của sản phẩm".

Ngoài ra, việc xác định tác quyền trong trường hợp một bản nhạc được tạo ra từ mô hình AI học từ dữ liệu của các nhạc sĩ khác cũng là vấn đề được thảo luận nhiều hiện tại. Luật sư Huỳnh Như (Đoàn Luật sư TP. HCM) cho rằng, trước hết, cần khẳng định, theo quy định của Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam hiện hành, quyền tác giả chỉ được xác lập đối với tác phẩm âm nhạc do con người trực tiếp sáng tạo. Pháp luật chưa thừa nhận AI là chủ thể quyền sở hữu trí tuệ, cụ thể là quyền tác giả trong khuôn khổ bài viết này và sản phẩm do AI tạo ra là tác phẩm được bảo hộ theo quy định. Vì vậy, tại thời điểm hiện tại, chúng ta không thể bàn về vấn đề bản quyền đối với các sản phẩm được tạo ra bởi AI theo khuôn khổ pháp lý hiện hành.

Tuy nhiên, dưới góc độ phát triển của AI hiện nay và AI dần trở thành một chủ thể trung tâm trong quá trình hình thành các sản phẩm sáng tạo, trong đó có âm nhạc, việc phân tích sâu hơn về vấn đề này là cần thiết để có cơ sở góp ý và xây dựng các chính sách pháp lý trong tương lai về AI đối với lĩnh vực sáng tạo nói chung và âm nhạc nói riêng.

Với việc xác định tác quyền nhạc do AI tạo ra, chúng ra có thể hình dung được quy trình của một sản phẩm âm nhạc được tạo ra, đó là nạp dữ liệu đầu vào là kho nhạc của các nhạc sĩ, đưa vào công cụ AI, AI sẽ học hỏi, phân tích, tổng hợp dữ liệu và sau cùng cho ra kết quả là bản nhạc hoàn chỉnh. Do đó, chúng ta phân tích trên ba khía cạnh là dữ liệu đầu vào, quy trình sáng tạo thông qua AI và sản phẩm đầu ra.

Nếu dữ liệu đầu vào hợp pháp và sự sáng tạo đáng kể của con người trong việc “huấn luyện” AI đã được xác định hợp pháp và rõ ràng thì sản phẩm đầu ra có thể được xem xét bảo hộ quyền tác giả. Đến thời điểm hiện tại, pháp luật Việt Nam chỉ mới xác định quyền tác giả là quyền của tổ chức, cá nhân sáng tạo ra tác phẩm, tức là chỉ đề cập đến yếu tố con người. Nên dù chỉ xét ở góc độ sự tham gia của AI là ít hay nhiều ở bước AI phân tích, tổng hợp dữ liệu thì cũng không làm thay đổi được việc: AI không là đối tượng của quyền sở hữu trí tuệ và các sản phẩm được tạo ra từ mô hình AI không được coi là có bản quyền.

Tuy nhiên, LS Huỳnh Như cũng cho biết, trong kỷ nguyên công nghệ AI bùng nổ như hiện nay thì việc thừa nhận yếu tố AI có trong các sản phẩm nghệ thuật là một quy luật khó tránh. Vì vậy, chúng ta sẽ phải dần xem việc tiếp cận, thừa nhận, tiến tới xây dựng khung pháp lý về các sản phẩm mang yếu tố AI là điều tất yếu.

Để một sản phẩm âm nhạc có yếu tố AI được bảo vệ hợp lý và xem xét ghi nhận quyền tác giả, LS Huỳnh Như cho rằng cần có cơ chế xác định và điều kiện, cụ thể: Dữ liệu đầu vào phải là những dữ liệu được thu thập hợp pháp, tức là phải có sự cho phép của tác giả/chủ sở hữu và có trả tiền bản quyền khi sử dụng các dữ liệu vào việc huấn luyện AI.

Cần có cơ chế xác định, đánh giá mức độ đóng góp của AI trên tổng thời lượng của một bản nhạc. Ví dụ, quy định phần sáng tạo của AI không được vượt quá một ngưỡng nhất định để tác phẩm được bảo hộ, theo đó, để thừa nhận các sản phẩm có chứa AI được bảo hộ thì sản phẩm đó, tỷ lệ đóng góp của AI chỉ chiếm 1/3, 2/3 còn lại phải hoàn toàn là sự đóng góp của con người.

Đến thời điểm hiện tại, pháp luật Việt Nam chỉ mới xác định quyền tác giả là quyền của tổ chức, cá nhân sáng tạo ra tác phẩm, tức là chỉ đề cập đến yếu tố con người. Nên dù chỉ xét ở góc độ sự tham gia của AI là ít hay nhiều ở bước AI phân tích, tổng hợp dữ liệu thì cũng không làm thay đổi được việc: AI không là đối tượng của quyền sở hữu trí tuệ và các sản phẩm được tạo ra từ mô hình AI không được coi là có bản quyền.

(LS Huỳnh Như (Đoàn Luật sư TP. HCM)