Nhìn lại một năm vừa qua, đâu là những áp lực lớn nhất mà sinh viên Việt Nam đang phải đối mặt, và áp lực nào là mới hoặc trầm trọng hơn so với các năm trước?
PGS.TS. Vũ Thu Trang: Căng thẳng, áp lực ở sinh viên không xuất hiện đột ngột mà tích lũy dần theo thời gian. Trong những năm gần đây, quá trình tích lũy này diễn ra nhanh và nặng nề hơn do những biến động rõ rệt của bối cảnh xã hội. Ở mức độ vừa phải, áp lực có thể tạo động lực, nhưng khi vượt quá khả năng kiểm soát, nó dễ dẫn đến kiệt sức, mất động lực và trì hoãn kéo dài.
Một trong những áp lực lớn và rõ nét nhất là sự thu hẹp của cơ hội nghề nghiệp. Thị trường lao động biến động, nhiều ngành nghề không còn bảo đảm đầu ra như trước khiến sinh viên sớm phải đối diện với nỗi lo “học xong - làm gì” ngay từ khi còn ngồi trên giảng đường.
Sự phát triển nhanh của trí tuệ nhân tạo (AI) đang tạo ra một dạng áp lực mới đối với sinh viên. Không ít bạn sử dụng AI trong học tập một cách thiếu chọn lọc, thậm chí vô tội vạ, để chạy theo điểm số. Điều này tạo ra áp lực phải sử dụng để đạt điểm cao, cảm giác tiến bộ bề ngoài, trong khi năng lực tư duy không được bồi đắp tương xứng, khiến nhiều sinh viên tự khiến mình mệt mỏi khi phải chạy theo thành tích.
Đáng chú ý là các áp lực này không tồn tại riêng lẻ mà chồng chéo lên nhau: áp lực học tập gắn với áp lực công nghệ, áp lực việc làm gắn với kỳ vọng gia đình và xã hội. Khi sinh viên cảm nhận vấn đề mình đối mặt là nghiêm trọng nhưng lại không tin rằng mình đủ khả năng giải quyết, căng thẳng sẽ nhanh chóng chuyển thành cảm giác bất lực và tự phủ nhận.
Những áp lực vô hình đó đang ảnh hưởng như thế nào đến cách sinh viên nhìn nhận bản thân và tương lai của mình?
PGS.TS. Vũ Thu Trang: Những áp lực vô hình, khi kéo dài, thường không biểu hiện bằng khủng hoảng rõ rệt mà làm thay đổi âm thầm. Nhiều sinh viên bắt đầu đánh giá giá trị bản thân thông qua các thước đo bên ngoài như điểm số, chứng chỉ, mức độ bận rộn hay sự so sánh với người khác. Khi không đạt được những chuẩn mực đó, các em dễ rơi vào cảm giác mình “chưa đủ giỏi”, dù nỗ lực không hề ít.
Đáng chú ý, khi luôn phải tỏ ra mạnh mẽ và tích cực, sinh viên dễ hình thành khoảng cách với chính cảm xúc của mình. Các em học cách che giấu mệt mỏi và ngại thừa nhận mình cần hỗ trợ. Hệ quả là sự bất an kéo dài, cảm giác mất phương hướng và niềm tin vào tương lai bị xói mòn dần, ngay cả khi bên ngoài các em vẫn đang học tập và hoạt động không ngừng.
Có ý kiến cho rằng sinh viên ngày nay “tâm lý yếu đuối hơn” thế hệ trước. Quan điểm này đúng hay là một sự hiểu sai về sức chịu đựng tinh thần của thế hệ trẻ hiện nay?
PGS.TS. Vũ Thu Trang: Nhận định cho rằng sinh viên ngày nay “tâm lý yếu đuối hơn” là chưa thực sự công bằng. Không phải sức chịu đựng tinh thần của người trẻ giảm đi, mà bối cảnh sống và học tập đã thay đổi sâu sắc. Sinh viên hiện nay phải đối mặt với tốc độ biến động nhanh hơn, mức độ cạnh tranh cao hơn và sự so sánh liên tục, cả trong đời sống thực lẫn trên không gian số. Những yếu tố này khiến áp lực tinh thần trở nên dày đặc và kéo dài hơn so với trước.
Tuy nhiên, cũng cần nhìn nhận một cách thẳng thắn rằng một bộ phận sinh viên đang quen với việc gọi nhiều tình huống là “áp lực” hơn là “cơ hội”. Có những trải nghiệm vốn có thể giúp phát triển năng lực, nếu được nhìn nhận như nghĩa vụ bắt buộc hoặc thước đo để so sánh, lại dễ trở thành nguồn căng thẳng. Khi mọi việc đều được đặt trong khung “phải làm cho kịp”, “phải làm cho bằng người khác”, khả năng học hỏi và tận hưởng quá trình sẽ dần bị thay thế bằng cảm giác mệt mỏi và lo âu.
Thực tế cho thấy không ít sinh viên giỏi, nhiều thành tích lại chịu áp lực nặng nề hơn. Vì sao những người càng nỗ lực, càng thành công bề ngoài lại càng dễ rơi vào khủng hoảng tâm lý?
PGS.TS. Vũ Thu Trang:
Càng là sinh viên giỏi, có năng lực, nhiều bạn càng dễ hình thành niềm tin rằng “tôi có thể tự xoay xở được”, từ đó ngại tìm kiếm sự trợ giúp khi gặp khó khăn. Thành tích đạt được trong quá khứ vô tình trở thành một áp lực mới, khiến các em cảm thấy mình không được phép chậm lại, yếu đuối hay thất bại.
Bên cạnh đó, sinh viên giỏi thường đặt ra chuẩn mực rất cao cho bản thân và quen với việc được công nhận qua kết quả. Khi gặp những giai đoạn không đạt được thành tích như mong đợi, các em dễ rơi vào trạng thái tự nghi ngờ, cho rằng khó khăn hiện tại là dấu hiệu của sự kém cỏi, thay vì xem đó là một phần tự nhiên của quá trình trưởng thành.
Một yếu tố khác là sự cô đơn trong thành công. Càng giỏi, sinh viên càng ít chia sẻ áp lực thật, bởi sợ làm người khác thất vọng hoặc phá vỡ hình ảnh “hoàn hảo”. Việc dồn nén cảm xúc trong thời gian dài khiến căng thẳng tích tụ, đến một thời điểm nhất định có thể bùng phát thành khủng hoảng tâm lý, dù bên ngoài vẫn giữ được hình ảnh thành công và nỗ lực không ngừng.
Từ góc độ chuyên môn, những dấu hiệu cảnh báo sớm nào cho thấy một sinh viên đang “quá tải tinh thần”, nhưng thường bị chính các em và gia đình bỏ qua?
PGS.TS. Vũ Thu Trang: Những dấu hiệu quá tải tinh thần ở sinh viên thường không biểu hiện bằng khủng hoảng rõ rệt, mà xuất hiện âm thầm trong sinh hoạt hằng ngày nên dễ bị xem nhẹ.
Một dấu hiệu phổ biến là mệt mỏi kéo dài, dù thời gian học tập hay nghỉ ngơi không thay đổi, kèm theo cảm giác cạn năng lượng và thiếu động lực.
Bên cạnh đó là sự thay đổi trong khả năng tập trung và cảm xúc: sinh viên dễ cáu gắt, nhạy cảm hơn trước những góp ý nhỏ, hoặc ngược lại là thu mình, hạn chế giao tiếp. Nhiều gia đình cho rằng đây chỉ là “khó tính”, trong khi thực chất đó có thể là phản ứng tâm lý trước áp lực kéo dài.
Một dấu hiệu khác thường bị bỏ qua là trì hoãn và né tránh, đặc biệt ở những sinh viên trước đây vốn chủ động và có trách nhiệm. Việc chậm nộp bài, mất hứng thú với những việc từng quan trọng, hay thường xuyên tự trách bản thân nhưng không biết bắt đầu từ đâu đều cho thấy sinh viên đang gặp khó khăn trong việc đối phó với áp lực.
Cuối cùng, những than phiền về cơ thể như đau đầu, rối loạn giấc ngủ, ăn uống thất thường… cũng là tín hiệu tâm lý quan trọng, nhưng thường bị tách rời khỏi nguyên nhân tinh thần. Khi các dấu hiệu này xuất hiện cùng lúc và kéo dài, đó là lời cảnh báo rằng sinh viên đang quá tải và cần được lắng nghe, hỗ trợ kịp thời.
Khi khép lại một năm nhiều áp lực và bước sang năm mới, bà muốn gửi thông điệp gì đến sinh viên để các em có thể phục hồi, tự bảo vệ sức khỏe tinh thần và không cảm thấy đơn độc trên hành trình trưởng thành?
PGS.TS. Vũ Thu Trang: Bước sang năm mới, áp lực học tập có thể vẫn hiện hữu, bởi áp lực không chỉ đến từ hoàn cảnh mà còn từ cách mỗi sinh viên nhìn nhận và phản ứng trước những thử thách của mình. Điều quan trọng không phải là loại bỏ áp lực, mà là được đặt trong một môi trường đủ an toàn để đối diện với nó: nơi nhà trường và gia đình cho phép người trẻ được sai, được chậm lại, được sửa chữa và học hỏi từ chính những vấp ngã ấy. Khi các hệ thống hỗ trợ được xây dựng và mở ra đúng lúc, sinh viên sẽ hiểu rằng việc tìm kiếm sự trợ giúp không phải là yếu đuối, mà là một phần của quá trình tự chăm sóc và trưởng thành. Và trên hành trình lớn lên ấy, điều mang lại hy vọng không phải là trở nên mạnh mẽ hơn bao nhiêu, mà là biết mình không phải bước đi một mình.
Trân trọng cảm ơn PGS.TS. Vũ Thu Trang!
